خاستگاه نماد شیر و خورشید چیست؟

شیر و خورشید یکی از کهن‌ترین نمادهای تاریخ بشر است که قدمتی چند هزار ساله دارد. اما قدمت حضور آن بر پرچم‌های ایران از چند صد سال فراتر نمی‌رود. این نماد نماد خاندان پهلوی نیست اما پس از انقلاب اسلامی ایران به دلیل دعواهای سیاسی بین جمهوری اسلامی ایران و جریان‌های پادشاهی‌خواه، به شدت جنبۀ سیاسی به خود گرفته است. در این مطلب فارغ از این جنجال‌های سیاسی که همواره آفت مطالعات تاریخی بوده‌اند، به مطالعۀ خاستگاه این نماد پرداخته می‌شود.

شیر و خورشید در ایران باستان

اگرچه شیرو خورشید در دورۀ پس از اسلام به ویژه پس از صفویان بر پرچم‌های ایران ظاهر می‌شود، اما بر پایۀ شواهد تاریخی تردیدی نیست که خاستگاه آن به پیش از اسلام و ایران باستان برمی‌گردد. در حال حاضر کهن‌ترین شاهدی که از نماد شیر و خورشید به دست آمده است، یک مُهر تقریباً پنج هزار ساله متعلق به تمدن جیرفت است.

متأسفانه ما از اینکه این نماد چه مفهومی می توانست برای مردم جیرفت باستان داشته باشد بی اطلاع هستیم، اما مطالعات زیست شناسی نشان می دهد که جنوب شرق ایران و به ویژه جنوب استان کرمان در دوران باستان وطن نوعی از شیرهای وحشی بوده است. شیر یک حیوان بومی ایران بوده است. امروزه متأسفانه شیر ایرانی منقرض شده است اما در گذشته و به ویژه در دوران باستان شیر ایرانی در دشت های مختلف ایران زندگی می کرد.

نشان شیر و خورشید همچنین در یکی از مهم‌ترین و زیباترین مُهرهای هخامنشی یافت شده است و نشان می‌دهد که برای هخامنشیان نیز اهمیت خاص و حتی تا حدودی مذهبی داشته است.

این مُهر هخامنشی کهن‌ترین شاهد تاریخی استفاده از نماد شیر و خورشید از طرف یک دولت ایرانی است. مردی که سمت چپ ایستاده است احتمالاً شاهنشاه اردشیر دوم است و زنی که روی شیر ایستاده است ایزد بانو آناهیتا یکی از ایزدان قدرتمند ایرانی است. همچنین به خورشید پشت آناهیتا دقت کنید. این مُهر همچون مُهر جیرفت به خوبی نشان می‌دهد که اگرچه شیر و خورشید در دورۀ اسلامی و سده دوازدهم میلادی به بعد به طور گسترده مورد توجه قرار می‌گیرد، اما قدمتی باستانی و پیشا اسلامی دارد.

خاستگاه نجومی شیر و خورشید

ستاره شناسان باستان ۱۲ برج آسمانی را میان هفت جسم آسمانی از جمله خورشید تقسیم می‌کردند و هر یک یا دو برج را ویژه یکی از اجسام آسمانی می‌پنداشتند. به همین ترتیب ستاره شناسان مسلمان برج شیر یا اسد را خانۀ خورشید می‌دانستند. از طرفی مورخان ثابت کردند که چنین باوری به وضوح حداقل در میان ستاره شناسان بابل باستان وجود داشته است. همچنین در اساطیر میانرودان باستان همیشه ارتباط مستقیمی بین خورشید و شیر وجود داشته است. مثلاً شَمَش خدای خورشید بابلی خیلی اوقات به شکل شیر ظاهر می‌شده است.

در اشعار و متونی که از برخی شاعران و دانشمندان ایرانی مسلمان باقی مانده است، به وضوح به رابطۀ بین خورشید و برج اسد یا شیر اشاره می‌شود. این یعنی اینکه شیر و خورشید در اصل یک مفهوم ستاره شناسی بوده است.

پیش از این گفته شد که مُهری دارای نشان شیر و خورشید از جیرفت کهن متعلق به پنج هزار سال پیش یافت شده است، باید این احتمال را در نظر گرفت که شاید مردم جیرفت باستان برای نخستین بار مبدع قرار گرفتن خورشید در برج شیر بوده باشند. همچنین با توجه به ارتباط بین مردم جیرفت باستان و تمدن های میانرودان همچون بابل و سومر، بعید نیست که اهلی میانرودان در این زمینه از اهالی جیرفت تأثیر پذیرفته باشند.

به هر حال کهن ترین شاهد نجوم شناسانه از نماد شیر و خورشید به میانرودان باستان بازمی گردد. ممکن است هخامنشیان برای نخستین بار از طریق بابلیان با این نماد آشنا شده باشند. در اشعار و متونی که از برخی شاعران و دانشمندان ایرانی و مسلمان باقی مانده است به وضوح به رابطه بین خورشید و برج اسد یا شیر اشاره می‌شود. بابل باستان مهد نجوم در دنیای باستان بود و وقتی ایرانیان این سرزمین را فتح کردند دانش ستاره شناسی ایشان نیز متحول شد.

شیر و خورشید پس از اسلام

قدیمی ترین اشاره به مفهوم ستاره شناسی شیر و خورشید مربوط به کتاب مواليد الرجال والنساء اثر ابومعشر بلخی در بیش از 1200 سال پیش می شود. ابومعشر بلخی از برجسته ترین نجوم شناسان ایرانی در دوره عباسیان بود که بسیاری از کتاب های نجوم شناسی دوران ساسانی را از فارسی میانه به عربی ترجمه کرد.

ابومعشر بلخی در زمانی زندگی می کرد که بسیاری از دانشمندان ایرانی در بغداد تحت حمایت خلفای عباسی در حال ترجمه آثار دنیای قدیم و کتاب های ایران و روم به زبان عربی بودند. در مورد این موضوع، یعنی مطالعه چگونگی ترجمه آثار ایران باستان در دوران پس از اسلام مطالعه کتاب خودای نامگ، کتاب شاهان فارسی میانه به شدت توصیه می شود.

تأکید بر پیوند ابومعشر بلخی با آثار ایران باستان در دوره ساسانی از آن جهت اهمیت دارد که اشاره او به شیر و خورشید را هم باید در همین چارچوب مطالعه کرد.

به این ترتیب مفهوم نجوم شناسانه از نماد شیر و خورشید پس از اسلام نیز ادامه یافت و در این باره اسناد و شواهد و منابع تاریخی بسیار است. در سده سیزدهم میلادی برای نخستین بار شاهد نماد شیر و خورشید روی سکه های سلطان کیخسرو دوم فرمانروای سلجوقیان روم هستیم. این سکه ها نشان می دهند که تا آن زمان خاندان های اصالتاً ترک به خوبی با نماد شیر و خورشید آشنا شده بودند.

استفاده از نماد شیر و خورشید روی سکه ها و برخی دیگر از آثار هنری تا دوره ایلخانی و تیموری در ایران ادامه یافت و حتی به هند نیز رسید.

در تصویر پایین سکه‌های جهانگیرشاه پادشاه گورکانی هند را می بینید که در یک طرف سکه‌ها به پارسی نوشته شده « زر زیور در آگرا روی یافت از جهانگیرشاه اکبرشاه » و در طرف دیگر قرار گرفتن خورشید در ۱۲ برج فلکی نقش شده است و در یکی از آن ها نماد شیر و خورشید دیده می شود.

حرکت ظاهری خورشید از دید ناظر زمینی در ۱۲ صورت فلکی برج‌ها باعث بوجود آمدن تصاویر شیر و خورشید، گاو و خورشید، بز و خورشید و … می شد. معروف ترین این نگاره‌ها قرار گرفتن خورشید بر پشت شیر در مرداد ماه است. در واقع خاستگاه نماد معروف « شیر و خورشید » در تاریخ ایران نیز همین دلایل نجومی و اساطیری است.

شیر و خورشید در پرچم های ایران

نکته جالب این است که شیر و خورشید هرگز در ایران باستان جایی بر روی پرچم ایران نداشته است و بعد از اسلام و به ویژه با به قدرت رسیدن خاندان‌های ترک و مغول وارد پرچم ایران می‌شود. واضح است که ترکان و مغولان تا قبل از آشنایی با فرهنگ و تمدن ایران با مفهوم شیر و خورشید آشنا نبودند، اما اینکه چرا ناگهان در زمان حاکمیت ایشان این نماد برجسته می‌شود به درستی مشخص نیست.

اخیراً جریان های پان ترکیستی تلاش کرده اند نماد شیر و خورشید را برای قوم ترک جعل کنند، این در حالی است که کهن‌ترین نشان شیر و خورشید تا کنون از تمدن جیرفت در فلات ایران یافت شده است و این نماد برای ترکان و مغولان تا قبل از آمدن به ایران جایگاهی نداشت.

از همۀ اینها مهم‌تر اینکه وطن و خاستگاه اولیه اقوام ترک، یعنی کوهستان های آلتای (در کتاب فرمانروایان کوهستان در مورد خاستگاه اقوام ترک یعنی کوهستان آلتای توضیح داده شده است)، به طور تاریخی فاقد حیوان شیر بوده است.

اما اینکه چرا نماد شیر و خورشید در زمان حاکمیت ترکان و مغولان بر پرچم های ایران ظاهر می شود هنوز معلوم نیست. بسیاری از مورخان علت اصلی آن را علاقه و باور شدید ترک‌ها و مغولان به طالع بینی و پیشگویی بر اساس ستاره شناسی عنوان کرده‌اند.

شیر و خورشید حداقل از زمان تیموریان بر روی برخی پرچم‌های ایران حضور داشته است و از زمان صفویان به بعد به عنوان نماد اصلی پرچم ایران تا انقلاب اسلامی مورد استفاده قرار داشت. این یعنی اینکه این نماد حداقل به مدت ۷۰۰ سال در پرچم‌های ایران به کار می‌رفت و این موضوع این نماد را به محبوب‌ترین نماد کل تاریخ ایران تبدیل می‌کند.

شیر و خورشید و ارتباط با امام علی (ع)

از آنجا که نماد شیر و خورشید به ویژه از زمان صفویان روی پرچم های ایران رایج شد و در واقع از این دوره به عنوان درفش ملی ایران انتخاب شد، و همچنین از آنجا که صفویان شیعه بودند و در اسلام و شیعه امام علی (ع) لقب اسد الله یا شیر خدا را داشته است، عده ای این نظر را مظرح کرده اند که شیر و خورشید نماد امام علی (ع) بوده است.

در ادامه 4 دلیل برای رد این ادعا یا فرضیه ارائه می شود.

دلیل نخست: شیر و خورشید در زمان حکومت های اهل سنت نیز مورد توجه دولت ها قرارداشت. این نماد در روی سکه ها، نخستین در زمان کیخسرو دوم سلجوقی پادشاه سلجوقیان روم دیده شده است. هم پادشاه نامبرده و هم دولت سلجوقیان روم یا آناتولی اهل سنت بودند.

چنانکه پیش تر گفته شد، شیر و خورشید قطعاً در برخی پرچم های دوره تیموریان نیز به کار رفته است. تیموریان نیز مثل سلجوقیان اهل سنت بودند و دلیلی وجود نداشت که به خاطر ارادت به امام علی از نماد مذکور روی پرچم های خود استفاده کنند.

دلیل دوم: لقب امام علی در منابع اسلامی اسد الله یا شیر خدا ذکر شده است اما هیچ کجا با خورشید ربطی نداشته است. اگر صفویان به خاطر امام علی قرار بود پرچم خود را تعیین کنند، باید فقط از شیر خالی استفاده می کردند نه شیر و خورشید!

جالب است بدانید که براساس منابع مکتوب شیر خالی یک مرتبه روی پرچم های ایران نقش بسته است و آن هم مربوط به زمان غزنویان می شود. اما غزنویان هم اهل سنت بودند و نگارنده در کتاب فرمانروایان کوهستان در مورد دشمنی سلطان محمود غزنوی با شیعیان به ویژه شیعیان اسماعیلی مفصل توضیح داده است.

مخلص کلام اینکه نقش شیر تنها روی پرچم های غزنویان سنی مذهب را هم به هیچ عنوان نمی توان به امام علی (ع) ربط داد.

دلیل سوم: در زمان شاه تهماسب اول صفوی این پادشاه به دلیل تولد یافتن در برج حمل یا گوسفند (فروردین) دستور داد تا روی پرچم ها و سکه ها به جای نماد شیر و خورشید، نماد گوسفند و خورشید را حک کنند!!! اگر شیر در نماد شیر و خورشید نماد امام علی (ع) تلقی می شد، امکان نداشت که یک پادشاه به شدت متعصب شیعه مثل شاه تهماسب دستور دهد آن را حذف کنند و به جایش گوسفند قرار دهند.

تغییر نماد شیر و خورشید به گوسفند و خورشید در زمان شاه تهماسب اول صفوی نشان می دهد که از نظر صفویان نماد مذکور یک نماد ستاره شناسی یا مربوط به اختربینی بوده است و ربطی به امام علی نداشته است.

دلیل چهارم: دلیل چهارم و مهم ترین دلیلی که باعث می شود با اطمینان ادعا کنیم که نماد شیر و خورشید ربطی به امام علی (ع) ندارد، تاریخچه بلندبالای این نماد به عنوان یک نماد باستانی پیشا اسلامی است. همانطور که از ابتدای این مقاله توضیح داده شده است، نماد شیر و خورشید قدمتی حداقل 5000 ساله دارد که بسیار بیشتر از قدمت اسلام و زمان زندگانی امام علی (ع) است.

نتیجه

شیر و خورشید یک نماد چند هزار ساله است. کهن ترین شاهد باستان شناسی که از این نماد تاکنون به دست آمده است مربوط به تمدن جیرفت در ایران خودمان می شود. در مورد معنا و مفهوم شیر و خورشید تردیدی وجود ندارد که مفهوم ستاره شناسی یا اختر بینی داشته است. نخستین بار در دوران پس از اسلام این نماد روی سکه ها ظاهر می شود.

حداقل از زمان تیموریان به بعد شیر و خورشید روی پرچم های ایران قرار داشته است. از زمان صفویان شیر و خورشید به عنوان یک نماد رسمی مختص ایران شناسایی می شود. همچنین هیچ مدرک یا شاهد مهمی وجود ندارد که نشان دهد شیرو خورشید نمادی از امام علی (ع) بوده است.